Πέμπτη 31 Μαρτίου 2011

Η υποχρεωτικότητα του μαθήματος των θρησκευτικών. Υπό ποιές προϋποθέσεις?


Θρησκευτική λευθερία καί νθρώπινα δικαιώματα.
  γνωσιολογική και εκπαιδευτική ποχρεωτικότητα το μαθήματος τν θρησκευτικν.


Θα προσπαθήσω, όσο πιο σύντομα γίνεται, να καταδείξω την αναγκαιότητα του μαθήματος των θρησκευτικών, ως υποχρεωτικού στο πλαίσιο των μαθημάτων Γενικής Παιδείας, αλλά και τις προϋποθέσεις κάτω από τις οποίες αυτό μπορεί να συμβεί. Θεωρώ απαραίτητο, εξ αρχής, να υπογραμισθεί ότι αυτή η υποχρεωτικότητα περνά μέσα από την αναγκαιότητα της αλλαγής του γνωστικού περιεχομένου του μαθήματος από ομολογιακό σε διαομολογιακό, διαθρησκευτικό και διαπολιτισμικό. Θα αναλύσω τα κοινωνιολογικά και πολιτισμικά δεδομένα, τα θεσμικά προβλήματα του μαθήματος, τις εκπαιδευτικές υποχρεώσεις του μαθήματος και θα καταλήξω εν συντομία σε συγκεκριμένα παραδείγματα.
Αυτονόητο θεωρώ το γεγονός οτι οποιαδήποτε συζήτηση με τις επιτροπές παιδείας για το Λύκειο και  την υποχρεωτικότητα θα πρέπει να αποδεικνύει ότι είμαστε έτοιμοι να συζητήσουμε, επί τη βάση των προηγουμένων χαρακτηριστικών, που ανέφερα. Οποιαδήποτε εμμονή σε ένα μάθημα Θρησκευτικών με απόλυτο ομολογικό χαρακτήρα και ταυτισμένο με αντιλήψεις εκκλησιαστικής αγωγής, θα οδηγούσε  αναπόφευκτα σε ένα μάθημα επιλεγόμενο και κυριολεκτικά ανύπαρκτο σε βάθος χρόνου. Τα προαναφερθέντα χαρακτηριστικά δεν απεμπολούν την ομολογιακότητά του μαθήματος, όπως πολλοί διατείνονται (θα φανεί λλωστε στη συνέχεια στα παραδείγματα που θα αναφέρω), αλλά αναιρούν τη μονοσήμαντη διάσταση που υπάρχει μέχρι σήμερα, καθώς πληροφορούν γνωστικά τους μαθητές για το πολύπλευρο θρησκευτικό φαινόμενο, αυξάνουν την κριτική τους προσέγγιση, επιδοκιμάζουν την κριτική τους αμφισβήτηση και δημιουργούν συνθήκες συνθετικής και θετικής προσέγγισης του θρησκευτικού. Να υπογραμμίσω εδώ οτι το νεωτερικό περιβάλλον αντιδρά αρνητικά στο άκουσμα και μόνο του θρησκευτικού, ενώ απεναντίας το μετανεωτερικό δείχνει στοιχεία θετικής προσέγγισης τα οποία θα πρέπει να εκμεταλευτούμε. Ας τα βάλουμε λοιπόν σε κάποια σειρά.


Α. ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΑ-ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΑ

1. Παγκοσμιοποίηση καί παγκόσμια κουλτούρα.
1.1. Στό πλαίσιο τς παγκοσμιοποιημένης κουλτούρας, προσέγγιση το θρησκευτικο φαινομένου ποβαθμίζεται καί πό γενικό κοινωνικά διαδραστικό φαινόμενο γίνεται μερικό καί τοπικό. Θά λεγα τι ν καί ατό φαίνεται κατ’ρχάς ς ρνητικό δεδομένο, οσιαστικά μπορε νά νατραπε σέ θετικό, καθώς δείνει τή δυνατότητα, μέσα πό τό θρησκευτικό, νά ναδείξουμε στοιχεα κοινωνικά καί πολιτισμικά τς τοπικς ταυτότητας καί κουλτούρας.
1.2. Θά παρέκλινε σέ ρνητικό στοιχεο, ν μέσα πό την ναγωγή του σέ σημαντικό συστατικό στοιχεο τς τοπικς πολιτισμικς ταυτότητας, πεδίωκε  νά δημιουργήσει χρηστικές θνικιστικές διακρίσεις μέ κοινωνικές πιπτώσεις το τύπου: «λληνας καί ρα ρθόδοξος». θετική ρνητική κατεύθυνση φορ κυρίως τόν τρόπο μέ τόν ποο μες ο διοι κατανοομε τήν ννοια τς παράδοσης.
1.3. Θά πρέπει πίσης νά γίνει κατανοητό τι δθεν νοδος το θρησκευτικο καί «αξηση» το ποσοστο τν θρησκευόντων εναι καθαρς ργαλειακή καί πιφαινομενική, καθώς φείλεται σέ πολιτικές καθαρς πιλογές, κυρίως τς φονταμενταλιστικής καί νεοσυντηρητικς μερικανικς πολιτικς σχολς. Ο κατά τόπους φονταμεναλιστές (καί στήν Ελλάδα φυσικά) αξάνουν τίς δράσεις τους μονομερς μέ συνέδρια τά ποα λέγχουν πόλυτα, ποκλείοντας που χουν θεσμική καί συστημική ξουσία πρόσβαση, πρόσωπα καί ντιλήψεις, τά ποα δέν τούς εναι ρεστά.


2. θρησκεία ς προϊόν το νθρώπινου πολιτισμο.
2.1. Θά πρέπει μέσα πό τήν  προοπτική το νέου μαθήματος νά γίνει σαφές πρός τήν κοινωνία, τήν κπαιδευτική κοινότητα καί τό ποργεο τι θρησκεία ποτελε  προϊόν το νθρώπινου πολιτισμο καί ς κ τούτου καλύπτει νθρώπινες ναγκαιότητες.
2.2. πίστη στόν Θεό ποτελε ναγκαία διανοητική και συναισθηματική πράξη, ποία ρχεται νά καλύψει τά κενά τς λογικς μικρότητας το νθρώπου. Κατανοητό δώ τι ς θεολόγοι χουμε τίς ντιρρήσεις μας. ποτελε, μως βάση γιά τήν περαιτέρω συζήτηση μέ ατούς πού πιθανόν νά ντιδράσουν. τσι νώ
2.3. Θεός, ατός καθ’αυτός, δέν ρίζεται ρευνητικά καί πομένως δέν ρίζεται καί διανοητικά, (πόσο μλλον δέ ταν πρόκειται γιά τόν Θεό τς ποφατικς θεολογίας), ν τούτοις ποτελε ντικείμενο-ρώτημα το φιλοσοφικο προβλήματος. Ατό τό σημεο δικαιώνει την ντίληψη γιά τήν γνωστική φυσιογνωμία το μαθήματος. (Θεολογία-Αυγουστίνος-Δαμασκηνός-Θωμς κινάτης).

3. «ναγκαία» ντικατάσταση.
3.1. Πο βρίσκεται λοιπόν τό πρόβλημα, τς ποδοχς μή, τς γνωστικότητας το μαθήματος.
ξελικτικά, καί κατά την νεωτερικότητα, μετά τήν ν γένει πόριψη τν μεταφυσικν προσεγγίσεων καί ρμηνειν το φυσικο, νθρωπος ντικαθιστ ν μέρει τόν Θεό μέ λλες πόλυτες ξίες πως Λογική, στορία, ξουσία, Βούληση, λευθερία.
3.2. Ατές ο ννοιες, παρ’τι γγυνται θεωρητικά καί κατ’οσίαν κοινωνική σταθερότητα καί προτείνουν λύσεις στούς φόβους καί τίς παρξιακές γωνίες το νθρώπου, ν τούτοις, ς συμβεβηκότα, μπλέκονται σέ πρακτικό πίπεδο μέ τά νθρώπινα συμφέροντα καί μπράκτως ατοαναιρονται.


Β.ΘΕΣΜΙΚΑ
Τό θεσμικό εναι κατά τήν γνώμη μου τό σημαντικότερο ζήτημα καί παρουσιάζει τά χαρακτηριστά τς σύγχυσης πού πάρχει στήν λληνική κοινωνία, σον φορ στούς διακριτούς ρόλους. Κυρίως δέ, ταν τό διο τό Κράτος, ν τούς πικαλείται,  τούς χρησιμοποιε κατά τό δοκον. Ας συμφωνήσουμε grosso modo στά ξς:
1. Ο θρησκεες διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο, χι, μως πλέον τόν κύριο καί μοναδικό, στόν νθρώπινο πολιτισμό:
α.στή διαμόρφωση τν ταξικν κοινωνιν (Marx)
β. στή γέννηση τν πολιτισμν (Durkheim, πρωτόγονοι-σύγχρονοι)
γ.στή συγκρότηση τν πολιτικν θεσμν (Hobbes, μοναρχία-δημοκρατία)
δ.στήν πιλογή οκονομικν μοντέλων (Weber, προτεσταντισμός-καπιταλισμός).
Ατό σημαίνει τι τό θρησκευτικό παραμένει να σημαντικό κοινωνικό φαινόμενο, τό ποο, μως, θά πρέπει, καθ’αυτό, νά ναπροσαρμόζει τήν λη θεσμική του παρουσία. πομένως,
2. Σέ μιά θεσμικά καί λειτουργικά δημοκρατική κοινωνία, καί θρησκεία θά πρέπει  νά ναπροσαρμόζει δημοκρατικά τίς θεσμικές  λειτουργικές της μορφές, στε νά χει λόγο σχυρό, ποδεκτό καί γκυρο.
3. Σέ πίπεδο θρησκευτικο φαινομένου στήν Ελλάδα, ατή δημοκρατική θεσμική ναπροσαρμογή δέν γινε καί, πομένως, στό χρο τς κπαίδευσης, ναν πό τούς κατ’ξοχήν χώρους παραγωγς κοινωνικν καί πολιτισμικν δημοκρατικν ρόλων, τό μάθημα τν θρησκευτικν χρεώνεται, κατά παράδοξο τρόπο χι μως καί νεξήγητο, ατή τή θρησκευτική κύρωση.
4. Τό μάθημα ς μάθημα καί τό πρόσωπο το διδάσκοντος ς ποκείμενο παροχς τς γνώσης ταυτίστηκε μέ τή θεσμική κφραση της θρησκείας, τήν μολογιακή κατήχηση και τη κλησιαστική γωγή. Ατό, μως, εναι τελείως ντιφατικό καθώς λοι γνωρίζουν τι κκλησία θεσμικά καί τεχνοκρατικά δέν χει ρόλο στό λο διαμορφωμένο πλαίσιο το γνωστικο καί κπαιδευτικο χαρακτήρα το μαθήματος. (Θεολογικές Σχολές, Θεολόγοι καθηγητές, Π.Ι., σχολικά βιβλία).
5. πομένως, θά πε κάποιος, τό μάθημα χει πολύτως κατακτήσει τό διακριτό του ρόλο καί τήν πλήρη κπαιδευτική καί γνωστική του νεξαρτησία. Γιατί λοιπόν τό πουργεο μφισβητε τήν σημερινή ατοτέλειά του? κριβς γιατί τό μάθημα εναι πολύτως μολογιακό καί μονοσήμαντο καί ς κ τούτου μή ποδεκτό στήν σημερινή πολυσημαντικότητα το σχολείου. εθύνη λοιπόν εναι δική μας καί κανενός λλου ετε καλοπροαίρετου ετε κακοπροαίρετου.


3. ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ.

Γενικές διαπιστώσεις:
3.1. λη το μαθήματος δέν νταποκρίνεται στίς παιτήσεις μις σύγχρονης πολυπολιτισμικς καί πολυθρησκευτικς κοινωνίας.
3.2. λη το μαθήματος, μέ μοναδικές σως ξαιρέσεις καί ατές κατά περίπτωση, τν βιβλίων τς Β της Γ και Α Γυμνασίου, δέν συνδέεται μέ τά σύγχρονα κοινωνικά καί νθρωπολογικά προβλήματα
3.3. Συνεχίζεται κατηχητική καί μονοομολογιακή προσέγγιση το ντικειμένου σέ λες σχεδόν τίς τάξεις. Ατό σημαίνει τι τό μάθημα βρίσκεται σέ μονοδιάστατη θρησκευτική κατεύθυνση, κάτι τό ποο δέν συνάδει μέ τήν πολυμορφικότητα το διου το ντικειμένου. κατηχητική προσέγγιση δηλώνει κπαιδευτικό λικό προσαρμοσμένο σέ μία καί μόνο πίστη καί, πομένως, χι λικό μέ χαρακτήρα καθαρς γνωσιοκεντρικό καί κπαιδευτικό.
3.4. προσέγγιση το θρησκευτικο φαινομένου στό σχολεο θά πρεπε, δη πό τήν δεκαετία το 80, νά εναι διαομολογική, διαθρησκευτική καί, σο τό δυνατόν, πολιτισμική καί διαπολιτισμική. γνώση το θρησκευτικο μέ πολλαπλές διαίτερες ναφορές στό πολυθρησκευτικό, πολυπολιτισμικό καί πολυδιάστατο κοινωνικό δεδομένο παιτε καθαρά πιστημονική προσέγγιση καί πτεται κυρίως κοινωνιολογικν προσεγγίσεων.
3.4. Γνωσιοκεντρικότητα το θρησκευτικο πό τή μιά καί κατηχητική γωγή πό τήν λλη, ποτελον ννοιες πιστημονικά καί ρευνητικά σύμβατες.

πό τό πρίσμα λοιπόν ατό τν διαπιστώσεων:
Τό κράτος, ς  κυρίαρχος θεσμός, ο φορες καί τά πρόσωπα πού τό παρτίζουν,ποδοκιμάζουν τήν μονοδιάστατη θρησκευτική μολογιακή κατεύθυνση το μαθήματος καί ζητον τήν ποβάθμισή του, καθώς ατό πού κυριαρχε εναι ντίληψη τι θρησκευτική λευθερία καί μολογιακός χαρακτήρας δέν συμβαδίζουν.

τσι,
α. θεολόγος καλεται νά ποδείξει τή χρησιμότητα το μαθήματός του γνωσιολογικά καί πιστημονικά. Ο ποιεσδήποτε μπειρικές καί παρξιακές ναφορές, σο νδιαφέρουσες καί νά εναι, άν δέν εναι γνωσιοκεντρικές, παραμένουν διάφορες καί νούσιες.
β. θεολόγος καλεται νά ποδείξει τι στό σύγχρονο δημοκρατικό καί διαδραστικό σχολεο χει σύγχρονο λόγο καί δεδομένη γνώση.
γ. θεολόγος καλεται νά διαμορφώσει καί νά ποδείξει τι τό μάθημα τν θρησκευτικν εναι πράγματι δικαίωμα γνωσιοκεντρικό καί χι κατηχητικό-μολογιακό.
ε. θεολόγος καλεται νά στηρίξει τό γεγονός τι διαγραφή το μαθήματος, πό τά μαθήματα γενικς ποχρεωτικς παιδείας, σοδυναμε μέ γνωστικό, κπαιδευτικό καί πνευματικό γκλημα.

Προβλήματα:
α. Τό ΥΠΕΠΘ, θά πρέπει νά ποσαφηνίσει άν πιθυμε να μάθημα θρησκευτικν γνωσιοκεντρικό καί γενικς παιδείας καί ρα ποχρεωτικό να μάθημα κατηχητικό-μολογιακό, μή ποχρεωτικό καί ρα ποβαθμισμένο καί πιλεγόμενο. Φαίνεται τι τό Υπουργεο κόμη καί σήμερα μφιταλαντεύεται. φείλουμε νά τούς πείσουμε γιά τό πρτο.
β. Τό Π.Ι  κινεται καί ατό πλέον καί πολύ σωστά πρός τό πρτο. Ο πρόσφατες ναφορές το κου Γιαγκάζογλου τό πιβεβαιώνουν. Προσωπικά θά τίς στηρίξω σο μο εναι δυνατόν, παρά τίς ν μέρει διαφωνίες μου, γιατί πιστεύω τι εναι ,τι καλλίτερο χουμε ατή τή δύσκολη γιά τό μάθημα περίοδο
γ. Ο Θεολογικές Σχολές φείλουν νά προχωρήσουν σέ πλήρη ναμόρφωση το προγράμματος σπουδν, κρατώντας ν μέρει τό μολογιακό καί προκρίνοντας ν γένει τό οκουμενικό, κοινωνιολογικό, διαθρησκευτικό καί διαπολιτισμικό χαρακτήρα τν σπουδν. μεση θά πρέπει νά εναι καί μετονομασία τν τμημάτων Θεολογίας σέ τμήματα Θεολογίας καί πιστήμης τν Θρησκειν.


Θά ναφέρω δώ δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα γνωστικής προσέγγισης μέ τά χαρακτηριστικά πού προανέφερα καί πού θά πρέπει τελικά νά χει τό μάθημα




Πρτο Παράδειγμα.

1. Τό ζήτημα τς δημιουργίας το κόσμου πό τόν Θεό.

α. Διαθρησκευτική-Διαομολογική.
ναφορά στόν Χριστιανισμό καί στίς πιμέρους μολογίες, στό σλάμ, στόν νδουϊσμό, στό Βουδισμό, στά φρικανικά θρησκεύματα, στίς νδιάνικες θρησκεες, στόν Κομφουκιανισμό κλπ., κυρίως μέσα πό τίς πηγές καί τά ερά κείμενα τν θρησκειν. Συγκριτική διερεύνηση τν πηγν.

β. Κοινωνιολογική.
Ο διάφορες προβολές τν θρησκευτικν ντιλήψεων πού προαναφέρθηκαν στίς πιμέρους κοινωνίες, θεσμούς, οκονομικά καί πολιτικά συστήματα.

γ. Πολιτισμική.
ντιστροφή το β. Κατά πόσο διαμόρφωση νός πολιτισμο πηρεάζει τή διαμόρφωση τς πίστης σέ μιά α β θρησκευτική δοξασία. Τά πολιτισμικά δεδομένα μις περιοχς νός λαο καί κατά πόσο ατά πιδρον στήν μφάνιση μις θρησκείας.


Δεύτερο Παράδειγμα

2. Γάμος.

α. Διαομολογιακή καί διαθρησκευτική παρουσίαση.
Γάμος ς μυστήριο θρησκευτική τελετή στίς διάφορες θρησκεες. Τελετουργικό. Συγκριτικές ναφορές.

β. Κοινωνιολογική.
Κοινωνιολογικά δεδομένα συναφή μέ τή θεσμικότητα το γεγονότος. π.χ. ρόλος τς οκογένειας, το πατέρα, τς μητέρας κλπ. Σύγχρονοι προβληματισμοί. Γάμος μοφυλοφίλων, σύμφωνο συμβίωσης, πολιτικός γάμος. γαμες μητέρες. Φυλοτικά προβλήματα.

γ. Πολιτισμική.
Γάμος-οκογένεια σέ διαφόρους πολιτισμούς, θη, θιμα. Πατριαρχία, μητραρχία, κινήματα σότητας.

Ατο το εδους, ο οτως λλως, δ πρόχειρες παραδειγματικές διαομολογιακές, διαθρησκευτικές καί διαπολιτισμικές προσεγγίσεις το πιστητο το μαθήματος τν θρησκευτικν:

α. δέν ναιρον τήν παρουσία το μολογιακο
β. πιτρέπουν τήν γνωσιοκεντρική, πιστημονική προσέγγιση, καθώς καί τόν λεγχο τς παρεχόμενης γνώσης,
γ. σέβονται, καθώς δέν θέτουν κν, τό ζήτημα τς πίστης ς δικαίωμα καί ς στοιχεο τς νθρώπινης λευθερίας.
δ.διασφαλίζουν τήν παρουσία το θρησκευτικο κατά τρόπο πιστημονικό καί δημοκρατικό στήν παρεχόμενη κπαιδευτική γνώση.
ε. πιτρέπουν προσαρμογή στό οσιαστικό καί χι στό ποσοτικό. Λιγότερη ύλη περισσότερη γνώση. Γιά κάθε τάξη χι πάνω πό 15-16 νότητες. Χρήση πολυμέσων, διαδραστικών μεθόδων, διαδικτύου κ.α.
λα ατά χρήζουν διαίτερης προσοχής γιατί ατόματα καταργον τίς ποιες προσπάθειες πό κάποιους γιά παλλαγές πό τό μάθημα.

Βεβαίως το θέμα της κατήχησης και της εκκλησιαστικής αγωγής παραμένει ως ζητούμενο. Ενα ζητούμενο το οποίο η Εκκλησία έχει απόλυτο δικαίωμα ως θεσμός στο πλαίσιο του διακριτού της ρόλου να λύσει όπως αυτή νομίζει καλλίτερα. Αυτό, όμως αποτελεί ένα άλλο μεγάλο θέμα, το οποίο δεν ανήκει στη σφαίρα του μαθήματος των θρησκευτικών, ως μαθήματος Γενικής Παιδείας. Πρόκειται για θέμα με άλλα χαρακτηριστικά και άλλους στόχους. Άλλωστε η μεγάλη πλειονότητα των θεολόγων περιεβάλουν πάντα με πολλή αγάπη τις τοπικές εκκλησίες στις οποίες ανήκουν, ανταποδίδοντας ειλικρινώς την αμέριστη αγάπη της τοπικής εκκλησίας πρός αυτούς. Ειδικά εδώ στην Κρήτη αυτή η αγάπη τής τοπικής εκκλησίας πρός τους θεολόγους είναι τόσο έκδηλη που θα τολμούσα να πώ ότι θα μπορούσε να αποτελεί παράδειγμα πρός μίμηση για όλη την Εκκλησία. Σε αυτό το κλίμα αγάπης πιστεύω ότι όλοι θα ήθελαν να πλαισιώσουν μιά νέα προσπάθεια, από μέρους των τοπικών εκκλησιών, για επανεξέταση του ζητήματος της κατήχησης και της εκκλησιαστικής αγωγής.
                                                                                                     
Χριστόφορος ρβανίτης
Δρ. Θεολογίας-Κοινωνιολογίας τς θρησκείας,
Εκλεγμένος Επίκουρος Καθηγητής στην ΑΕΑΗ Κρήτης
harvanitis@yahoo.gr





Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου